Enjoying your free trial? Only 9 days left! Upgrade Now
Brand-New
Dashboard lnterface
ln the Making
We are proud to announce that we are developing a fresh new dashboard interface to improve user experience.
We invite you to preview our new dashboard and have a try. Some features will become unavailable, but they will be added in the future.
Don't hesitate to try it out as it's easy to switch back to the interface you're used to.
No, try later
Go to new dashboard
Published on Apr 15,2022
Like
Share
Download
Create a Flipbook Now
Read more
Published on Apr 15,2022
E-MODUL UPACARA ADAT JAWA-6 Read More
Home Explore E-MODUL UPACARA ADAT JAWA-6
Publications:
Followers:
Follow
Publications
Read Text Version
More from Alfina APP
P:01

A L F I N A D A M A Y A N T I

KELAS IX

BAHASA JAWA

UPACARA ADAT

E-MODUL

U N I V E R S I T A S N E G E R I SE M A R A N G | 202 2

P:02

E-Modul Upacara Adat

Bahasa Jawa

Kelas IX

Edisi Pertama

Penganggit: Alfina Damayanti

Pembimbing: Nur Hanifah Insani, S.Pd., M.Pd.

P:03

ATUR PANGIRING

Puji syukur konjuk ngarsanipun Gusti Ingkang Maha

Kuwaos dene panyerat sampun saged ngrampungaken e-modul

upacara adat Bahasa Jawa. E-modul punika katujokaken

khususipun kagem siswa kelas IX SMP Muhammadiyah 2 Boja.

Lumantar e-modul punika, kaajap saged dipunginakaken kagem

njangkepi srana piwucalan Bahasa Jawa.

Pambabaripun e-modul upacara adat Bahasa Jawa punika,

kajawi ngemot materi upacara adat ugi sinartan gambar, video,

ugi soal online. E-modul punika ugi dipunjangkepi “bausastra”.

Ancas saking e-modul ingkang langkung interaktif punika

kagem nambah wawasanipun para siswa.

Kanthi wontenipun e-modul upacara adat Bahasa Jawa

punika dipunajap sageda mbiyantu siswa kelas IX SMP

Muhammadiyah 2 Boja anggenipun ngleluri lan marsudi basa

Jawa, ugi saged nglancaraken dwija anggenipun nggulawenthah

para siswanipun ing piwucalan Bahasa Jawa. Panyerat sampun

mbudidaya murih e-modul punika saged sampurna, ananging

minangka manungsa limrah sarta saking winatesipun sarta

cupetipun saking kawruh panyerat, taksih wonten

kekiranganipun. Pramila, panyaruwe saking pamaos tansah

kaantu-antu kagem nyampurnakaken e-modul punika.

Wusananipun atur, mugi-mugi Gusti Ingkang Murbeng Dumadi

tansah njangkung lan nyengkuyung pangetrapanipun e-modul

punika tumrap kemajengan lan lestarinipun piwucalan Bahasa

Jawa. Nuwun.

Semarang, April 2022

Panyerat

iii | Atur Pangiring

P:04

Langkung rumiyin pasinaonan dipunwiwiti

kanthi dedonga sesarengan supados

pinaringan kalancaran anggenipun mbimbing

siswanipun.

Guru saged paring pangertosan awal dhateng

siswa.

Guru paring bimbingan dhateng siswanipun

supados saged pirembagan sesarengan.

Guru minangka fasilitator salebetipun

pawiyatan pasinaonan Bahasa Jawa.

Guru nindakaken evaluasi lan penilaian.

Supados guru kasil anggenipun mbimbing

siswanipun kangge nguwaosi materi wonten ing

salebetipun bahan ajar punika, mila saged

nggatosaken pitedah punika:

1.

2.

3.

4.

5.

PITEDAH NGGINAKAKEN E-MODUL

KKaaggeemm GGuurruu

iv | Pitedah Ngginakaken E-Modul

P:05

Dedonga sesarengan supados pinaringan

kalancaran anggenipun sinau materi punika.

Sinau peta konsep.

Ancasipun pasinaon dipunwaos lan

dipungatosaken kanthi permati.

Materinipun dipunwaos kanthi setiti, ugi

nggatosaken video ingkang kawrat ing

salebetipun bahan ajar.

Soal online dipungarap minangka evaluasi

pasinaonan.

Supados siswa kasil anggenipun mangertosi

wosipun materi salebetipun bahan ajar,

nglestantunaken tradisi, ugi saged nerapaken

upacara adat wonten ing masyarakat, mila saged

nyathithikaken pitedah punika:

PITEDAH NGGINAKAKEN E-MODUL

KKaaggeemm SSiisswwaa

v | Pitedah Ngginakaken E-Modul

P:06

DHAPTAR ISI

ATUR PANGIRING

PITEDAH NGGINAMAKEN E-MODUL

DHAPTAR ISI

PETA KONSEP

ANCASE PASINAONAN

NLITI TEKS UPACARA ADAT

NULIS TEKS UPACARA ADAT

PANGERTEN UPACARA ADAT

JINIS UPACARA ADAT

PANGERTEN RUWATAN

JINIS RUWATAN

UBARAMPE RUWATAN

TATA CARA RUWATAN

RUWATAN SUKERTA

BOCAH SUKERTA

RUWATAN ANAK KEMBANG SEPASANG

RUWATAN NAGARI

RINGKESAN

LEMBAR KERJA SISWA

BAUSASTRA

KAPUSTAKAN

vi | Dhaptar Isi

iii

iv

vi

1

2

3

4

6

7

12

13

16

21

23

24

33

35

39

40

41

43

P:07

Nulis Teks

Upacara Adat

Nliti Teks

Upacara Adat

Teks Upacara

Adat

“Ruwatan

Nagari”

Dhiskusi

Ndhapuk

Bakune

Upacara Adat

Maca Teks

Upacara Adat

“Ruwatan

Sukerta”

Dhiskusi Bab

Bakune Isi

Teks

EEvvaalluuaassii

UUUppaaccaarraa AAddaatt Uppaaccaarraa AAddaatt

PETA KONSEP

1 | Peta Konsep

P:08

Ancase Pasinaonan

Sawise sinau lan gatekake tenan

wulangan iki, siswa diajap bisa

mangerteni upacara adat kang

ana ing tanah Jawa mligine ing

daerahe dhewe. Kajaba saka

kuwi, siswa diajap bisa nduweni

rasa sosial lan tepa slira marang

sapadha-padha.

2 | Ancase Pasinaonan

P:09

Menjawab pertanyaan bacaan.

Menuliskan pokok-pokok isi bacaan

upacara adat.

Memahami dan menerapkan pengetahuan

(faktual, konseptual, dan prosedural)

berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu

pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait

dengan fenomena dan kejadian tampak

mata.

Menelaah teks deskriptif tentang upacara

adat.

Indikator:

A. Nliti Teks Upacara Adat

KKoommppeetteennssii IInnttii::

KKoommppeetteennssii DDaassaarr::

3 | Nliti Teks Upacara Adat

P:10

Mengamati peristiwa upacara adat.

Mencatat pokok-pokok peristiwa upacara

adat.

Menyusun urutan peristiwa upacara adat.

Menulis teks naratif peristiwa upacara

adat yang dilihat.

Mengolah, menyaji, dan menalar dalam ranah

konkret (menggunakan, mengurai,

merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan

ranah abstrak (menulis, membaca,

menghitung, menggambar, dan mengarang)

sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan

sumber lain yang sama dalam sudut

pandang/teori.

Menulis teks deskriptif tentang upacara adat.

Indikator:

B. Nulis Teks Upacara Adat

KKoommppeetteennssii IInnttii::

KKoommppeetteennssii DDaassaarr::

4 | Nulis Teks Upacara Adat

P:11

4 | E-Modul Upacara Adat

Astaga,

rambutmu

kenapa?

Sepertinya semua

pindah ke kepalamu.

Kita berdua

sudah

terlalu lama

dikarantina.

Apa sing

kokngerteni

seka gambargambar iki?

Gambar

apa iku?

Iki gambar -

gambar upacara

adat Jawa.

Upacara adat

Jawa? Sing ana

ing gambar iku

upacara adat

apa wae?

Luwih jelase, ayo

bebarengan sinau

bab upacara adat

Jawa!

Ayo!

5 | Upacara Adat

Upacara Adat

P:12

Upacara adat yaiku salah

sawijining tradisi awujud

rerangkenan kegiyatan kang

dileksenakake kanthi tata cara

manut adate. Upacara tradisional

iki sipate turun-temurun ana ing

masarakat daerah tartemtu.

Upacara adat duweni ancas

minangka ucap syukur marang

Gusti Kang Maha Agung, uga

pandonga supaya diadohke saka

sengkala.

Upacara Adat

11..PPaannggeerrtteennUUppaaccaarraaAAddaatt

6 | Pengerten Upacara Adat

P:13

Upacara adat Jawa ana maneka

warna jinise, ing antarane yaiku

upacara adat kang gegayutan

karo kahuripan manungsa,

upacara adat babagan gegayutan

antarane manungsa lan alam,

sarta upacara adat lembaga

utawa agama.

Upacara Adat

22..JJiinniissUUppaaccaarraaAAddaatt

7 | Jinis Upacara Adat

P:14

Gambar Upacara Panggih

k

1

a

. U

hu

pacara adat gegayutan karo

mit

ripan manungsa kaperang

ng

urut wayahe, yaiku masa

bocah

andhut, masa lahiran, masa

, masa teruna, masa diwasa,

lan masa paripurna.

8 | Jinis Upacara Adat

P:15

9 | Jinis Upacara Adat

Gambar Sedekah Bumi

geg

2. Upacara adat babagan

alam

ay

k

u

a

t

y

an antarane manungsa lan

desa, to

ata sedekah bumi, bersih

lak bala, baritan, wiwitan,

sapanunggalane.

P:16

10 | Jinis Upacara Adat

Gambar Sekaten

k

3. Upacara adat gayut karo

pen

e

g

pentingan lembaga utawa

Jawa

e

,

tan dina Islami ana budaya

seka

tuladhane yaiku nyadran,

Besar, s

ten, grebeg Syawal, grebeg

uran, saparan, lan yaqowiyu.

P:17

Kanggo mangerteni jinis lan

tuladha saka upacara adat Jawa

bisa ditonton video iki!

11 | Jinis Upacara Adat

mulai!

P:18

12 | Pangerten Ruwatan

Ruwatan iku upacara adat Jawa kang ancase

kanggo mbebasake wong utawa wewengkon saka

ancaman bebaya. Inti upacara ruwatan iki sajatine

wujud pandonga, nyuwun pangayoman marang

Allah saka ancaman bebaya-bebaya umpamane

bencana alam lan liyane, uga pandonga nyuwun

pengampunan dosa-dosa lan kesalahan-kesalahan

kang wis dilakoni kang bisa njalari bencana, sarta

dinggo tulak bala ana ing sawijining desa.

Upacara adat iki asale saka ajaran budaya Jawa

kuna kang sipate sinkretis kang saiki diadaptasi lan

disesuaike karo ajaran agama. Maknane ruwatan

sejatine reresik dhiri saka sakehing dosa lan

panggawe ala, ngedhekake rasa panembah marang

Gusti kang akarya jagad dimen rahayu uripe.

Tembung "Ruwat" uga ateges "bebas" saka

sakehing goda, coba, lan bencana, bebendu, dosa,

lara sapanunggalane. Ruwatan iku upacara adat

Jawa kang ancase kanggo mbebasake wong,

masarakat, utawa wewengkon saka ancaman

bebendu.

Ruwatan

11..PPaannggeerrtteennRRuuwwaattaann

P:19

Ruwatan

22..JJiinniissRRuuwwaattaann

Ruwatan iki dilakoni dening

pawongan kang bisa disebut

sukerta, utawa wong sing

duweni kekurangan lan

agawe uripe apes.

1. Ruwatan Pawongan

13 | Jinis Ruwatan

P:20

2. Ruwatan Lingkungan

Ruwatan lingkungan asring

disebut uga mageri, yaiku

ritual ruwatan kang

ditujukake kanggo

wewengkon kayata omah

kanthi cara aweh pager gaib.

14 | Jinis Ruwatan

P:21

3. Ruwatan Wilayah

Ruwatan iki luwih amba

maneh tinimbang ruwatan

lingkungan, bisa nyakup

wilayah desa utawa nagari.

15 | Jinis Ruwatan

P:22

DEGAN

UNGKER

SIJI

GEDHANG

RAJA

SERIT

KENDI ISI

BANYU

KAYU

BAKAR

KACA

PANGILON

PAYUNG

Ruwatan

33..UUbbaarraammppeeRRuuwwaattaann

16 | Ubarampe Ruwatan

P:23

SIRIH AYU

BANYU

PITUNG

SENDHANG

GEDHANG

AYU

ENDOG PITIK

JENANG

KETAN

PITUNG

MACEM KAIN

BATIK

BENANG

LAWE

KUPAT

LEPET

17 | Ubarampe Ruwatan

P:24

ARAK TUMPENG

CACAHAN

DAGING LAN

IWAK

PIRANTI

MASAK

JENANG

(BUBUR)

BANYU

KILANG TEBU

RUJAK LEGI RUJAK

CROBO

18 | Ubarampe Ruwatan

P:25

PITIK BABON

LAN JAGO

GODHONG

LONTAR

CIKAL

BANTAL

SEGA GURIH

LAN AYAM

GORENG

JONGKAT

PARI

SEGEDHENG

TEBU

WULUNG

19 | Ubarampe Ruwatan

P:26

KLASA SENTIR

KUPAT

PANGULAR

MINYAK

WANGI

MINYAK

KLAPA

JAJANAN

PASAR

20 | Ubarampe Ruwatan

P:27

Urut-urutan pelaksanaan upacara adat

ruwatan yaitu sebagai berikut.

1) donga pambuka,

2) maca crita riwayat Sang Hyang Kala,

3) maca Pakem Sontheng

4) pamasangan tabeik lan maca Kidung

Sastra Pinandhati,

5) maca kanthi swara lirih utawa amateg

sastra (ing telak) Bethara Kala kanthi

ditembangake Dhandhanggula,

6) maca Sastra Banyak Dalang lagu kentrung,

7) maca Sastra Gumbalageni,

8) maca Kidung Sastra Puji Bayu,

9) maca Kidung Sastra Mandalagiri,

Ruwatan

44..TTaattaaCCaarraaRRuuwwaattaann

21 | Tata Cara Ruwatan

P:28

10) maca Sastra Kakancingan,

11) maca Sastra Panulak,

12) maca Sastra Ruwat Panggung kanthi

ditembangake Dhandhanggula,

13) maca Sastra Panengeran kanthi ditembangake

Dhandhanggula,

14) maca Kidung Panengeran kanthi ditembangake

Dhandhanggula,

15) maca Kidung Sastra Pangruwatan kanthi

ditembangake Dhandhanggula,

16) maca Kidung Pangruwat Pamungkas kanthi

ditembangake Dhandhanggula,

17) sawise rampung nembangake Kidung Ruwat

Murwakala, rambut bocah sukerta dikethok

minangka syarat kang mengkone bakal dilarung,

lan

18) bocah sukerta nglakoni siraman nganggo banyu

kembang setaman dening pangruwat.

22 | Tata Cara Ruwatan

Naskah minangka mantra ruwat kang mantramantrane digunakake ing prosesi ruwatan.

Tekan!

P:29

Tembung sukerta asale saka basa

Jawa yaiku suker kang tegese reged

utawa wadi. Wong sukerta yaiku wong

kang ora sampurna, duwe kekurangan,

bisa uga cacat, utawa ringkih. Wong

sukerta kang manut kapercayaan, bisa

slamet uripe yen diruwat, tegese kudu

diresiki supaya ora dadi mangsane

Bathara Kala kang duweni maksud

nemahi sengkala ing uripe. Ruwatan

sukerta iki adate uga ditanggapake

wayang lakon Murwakala.

Ruwatan Sukerta

Sajian Video

23 | Ruwatan Sukerta

P:30

Bocah Sukerta

BBooccaahhkkaannggkkaaggoolloonnggssuukkeerrttaa

llaannkkuudduuddiirruuwwaatt::

24 | Bocah Sukerta

ONTANG-ANTING

(ANAK 1 LANANG)

UNTING-UNTING

(ANAK 1 WADON)

UGER-UGER LAWANG

(ANAK 2 LANANG

KABEH)

KEMBANG SEPASANG

(ANAK 2 WADON

KABEH)

CUKIT/CUKIL DULIT

(ANAK 3 LANANG

KABEH)

GOTONG MAYIT

(ANAK 3 WADON

KABEH)

P:31

25 | Bocah Sukerta

SARAMBA

(ANAK 4 LANANG

KABEH)

SARIMPI

(ANAK 4 WADON

KABEH)

PANDHAWA

(ANAK 5 LANANG

KABEH)

PENDHAWI/PANCAGATI

(ANAK 5 WADON KABEH)

KEDHANA-KEDHINI

(ANAK 2 LANANG,

WADON)

KEDHINI-KEDHANA

(ANAK 2 WADON,

LANANG)

Bocah Sukerta

P:32

26 | Bocah Sukerta

PANCURAN KAPIT SENDHANG

(ANAK 3, WADON, LANANG, WADON)

SENDHANG KAPIT PANCURAN

(ANAK 3, LANANG, WADON,

LANANG)

KEBLAT PAPAT

(ANAK 4 LANANG, WADON,

LANANG, WADON)

SEPASAR

(ANAK 5 LANANG,

WADON)

IPIL-IPIL/PIPILAN

(ANAK 5 LANANG 1)

PADANGAN

(ANAK 5 WADON 1)

Bocah Sukerta

P:33

27 | Bocah Sukerta

PANDHAWA NYANDHANGI

(ANAK 6, WADON 1

WARUJU)

KEMBAR DHAMPIT

(ANAK 2 LANANG

WADON LAIR BARENG)

KEMBAR

(ANAK LUWIH SAKA 1 LAIR

BARENG LANANG WADON,

LANANG KABEH, WADON KABEH)

GRANDHEL

(ANAK PIRANG-PIRANG

SING WARUJU WADON UTAWA

SUWALIKE)

GENDHONG

(ANAK LANANG PIRANG-PIRANG

SING TENGAH WADON)

PATHOK

(ANAK WADON PIRANG-PIRANG,

SING TENGAH LANANG)

Bocah Sukerta

P:34

28 | Bocah Sukerta

SUMARAK

(ANAK PIRANG-PIRANG,

SING LANANG LUWIH AKEH)

GILIR KACANG

(ANAK PIRANG-PIRANG,

GILIR LANANG WADON)

DHAMPIT

(KEMBAR LANANG

WADON)

GONDHANG KASIH

(ANAK 2, SIJI BULE

SIJI IRENG)

KALUNG USUS

(ANAK LAIR

KAGUBED USUS)

LUMPAT KIDANG

(ANAK PIRANG-PIRANG

ORA GILIRAN LANANG WADON)

Bocah Sukerta

P:35

29 | Bocah Sukerta

ANGGANA

(ANAK PIRANG-PIRANG

URIP SIJI)

PEMBAREP

(ANAK NOMER 1)

PANGGULU

(ANAK NOMER 2)

PANDHADHA

(ANAK NOMER 3)

SUMENDHI

(KAKANG WURAGIL)

WARUJU

(WURAGIL)

Bocah Sukerta

P:36

30 | Bocah Sukerta

PANENGGAK

(ANAK KABEH 5, SING

NOMER 2 DADI PANENGGAK)

PANENGGAH/PANENGAH

(ANAK KABEH 5, SING

NOMER 3 DADI PANENGAH)

JULUNG CAPLOK

(BOCAH LAIR BARENG

SURUP SRENGENGE)

JULUNG KEMBANG

(BOCAH LAIR, BARENG

PLETHEKING SRENGENGE)

JULUNG SARAB

(BOCAH LAIR NGAREPAKE

SURUP SRENGENGE)

JULUNG SUNGSANG

(BOCAH LAIR WAYAH

BEDHUG AWAN)

Bocah Sukerta

P:37

31 | Bocah Sukerta

JEMPINA

(BOCAH LAIR DURUNG

WANCINE)

MARGANA

(BOCAH LAIR PINUJU

IBUNE LELUNGAN)

WAHANA

(BOCAH LAIR PINUJU

IBUNE ING PASAMUAN)

WUYUNGAN

(BOCAH LAIR PINUJU

ANA PERANG/GEGERAN)

KONDURAN

(BOCAH LAIR,

IBUNE SEDA)

Bocah Sukerta

P:38

32 | Bocah Sukerta

THOK-THING

(BOCAH LAIR SIRAHE

CILIK)

SUMALA

(BOCAH LAIR

CACAT SAKA JERO)

SUNGSANG

(BOCAH LAIR

SIKILE DHISIK)

YATIM/YATIN

(BOCAH LAIR, MUNG

MENANGI BAPAKE)

LOLA

(BOCAH ORA DUWE

RAMA BIYUNG)

Bocah Sukerta

P:39

Ruwatan iki diadani amarga anak wadon

mbarep arep nglangsungake akad nikah. Adicara

ruwatan sukerta iki dilaksenakake ing wayah bengi

lan dipimpin dening dalang. Kulawarga wis

nyiapake ubarampe kayata bucu sewu, ingkung,

sega tumpeng, jajanan pasar, iwak laut, wohwohan, dupa, wajik pitung werna, lan

sapanunggalane. Dalang ngobong dupa lan maca

mantra minangka pratandha yen ruwatan

kawiwitan. Dalang nyritakake babagan bocah

sukerta kudu diruwat lan sesambungane karo

Batara Kala migunakake wayang. Dalang uga

migunakake geber saka jarik, janur ing sisih kiwa

tengene geber, lan debog kanggo nancepake

wayang. Anggone ndalang kairing gamelan lan

kecrek. Sawise rampu anggone crita Batara Kala,

dalang nembangake kidung. Sabanjure iku, dalang

aweh keris marang kaloro bocah kang diruwat.

Keris iku pralambang minangka pangayoman.

Ruwatan Anak Kembang Sepasang

33 | Ruwatan Anak Kembang Sepasang

P:40

Dalang maca mantra sinambi astane goceki

baki kang kaisi banyu lan kembang pitung werna,

banjur diusapake menyang sirahe kaloro bocah

mau. Kaloro bocah mau banjur dipayungi dening

garwane dalang. Sarampunge pamacane mantra,

dalang mendhet wadah kang kaisi banyu lan

kembang mau. Dalang ngethok kuku uga rambut

bocah kang diruwat banjur diselehake ana ing

wadah. Wadah diselehake ana ing njero kendi.

Puncak acara ruwatan yaiku penyendalan kupat

kang dilakokake dening wong tuwa uga kaloro

anake nganggo piring kang kaisi beras kuning lan

dhuwit receh. Turahan beras kuning lan dhuwit

receh disebar ana ing saklilinge omah. Klambi

sasetel uga jeroan bocah loro mau dilebokake ana

ing njero kendi kang ana kuku lan rambut sing

dikethok mau, bakal dilarung ana ing laut.

34 | Ruwatan Anak Kembang Sepasang

P:41

35 | Maca Teks Upacara Adat “Ruwatan Nagari”

A. Maca Teks Upacara Adat “Ruwatan Nagari”

Wacanen teks upacara adat Ruwatan Nagari ngisor iki kanthi

permati!

Ruwatan Nagari

Karaton Amarta Bumi yaiku keraton kang mapan ana ing

Dalan Sunan Katon, Desa Margosari, Kecamatan Limbangan,

Kabupaten Kendal, Jawa Tengah. Keraton iki wis ngadeg

sasuwene 12 taun kanthi raja kang asmane Sri Anglung

Puntodjoyonegoro Cokrobuwono Girinoto. Karaton Amarta Bumi

tansah nglestarikake adat budaya Jawa kanthi nglaksanakake

adicara gelar budaya. Ing sanjerone adicara Gelar Budaya Segara

Gunung VII ana ritual ruwatan nagari kang wis kaping telu

diadani dening Karaton Amarta Bumi.

Ruwatan nagari yaiku ngruwat utawa ngresiki negara kanthi

pangajap diadani ritual prosesi adat iki bisa agawe negara luwih

jejeg dan kokoh ana ing paugerane. Ruwatan nagari uga gawe

ngruwat para leluhur. Sesajen disamertakake minangka rasa

syukur marang Gusti lan uga minangka tandha pakurmatan

marang para leluhur. Lumantar dedonga, dikarepake prosesi iki

diijabah dening Gusti Kang Murbeng Dumadi. Donga kang

dipanjatake arupa akulturasi saka donga kanthi basa Jawa,

donga saka Bali, lan donga ngarajah saka Sunda. Prosesi adicara

ruwatan nagari ini antarane yaiku kirab, donga kiblat papat, tari

bedhaya nawasanga, donga ruwat Karaton Amarta Bumi,

percikkan tirta suci, donga ruwat saka Bali, donga ngarajah saka

Sunda, sandiwara tari lakon Dewa Ruci saka Madura, lan

dipungkasi kanthi ngeburake dara muluk.

P:42

Adicara ruwatan nagari diwiwiti saka jam sanga esuk kanthi

arak-arakan tumuju Candi 1 Gedongsongo. Rombongan kirab

manjing ana ing plataran Candi 1 Gedongsongo lan lungguh

lesehan madhep candi kasebut. Adicara dilanjutake kanthi

donga kiblat papat. Papat pamaca donga kiblat papat kabagi ana

ing sisih ngarep, mburi, kiwa, lan tengene candi. Sawise rampung

anggone maca donga kiblat papat, dilanjutake panampilan tari

bedhaya nawasanga dening sanga penari. Anggone nari namung

kairing klenengan arupa kethuk lan kemanak kang biyasane

khusus kanggo ngiringi musik utawa tari sakral keraton, lan uga

tembang kanthi swara lirih. Tembang kasebut uga gabungan

antarane gerongan bedhaya lan tembang bedhaya nawasanga.

Ngancik wayah siyang, adicara dibacutake kanthi maca

donga ruwat saka Karaton Amarta Bumi migunakake basa Jawa

dening salah sawijining baraya. Sabanjure iku Raja Sri Anglung

Puntodjoyonegoro Cokrobuwono Girinoto muteri candi sinambi

mercikake tirta suci kang wis didongani. Prosesi sabanjure yaiku

donga ruwat saka Bali kairing swara lonceng sasuwene pamacan

donga. Dibacutake yaiku kanthi donga ngarajah saka Sunda, lan

seni sandiwara tari lakon Dewa Ruci. Minangka pamungkasing

prosesi ritual ruwatan nagari, yaiku kanthi ngeburake dara

muluk kang minangka pralambang katentreman, ucul saka

kasengsaran saengga bisa mujudake negara darma.

Sajian Video

36 | Maca Teks Upacara Adat “Ruwatan Nagari”

P:43

1.

2.

3.

4.

5.

jejeg

darma

manjing

pangajap

paugeran

No. Tembung Tegese Ukara

ora dhoyong,

ora owah

gingsir, tetep

Lakune jejeg sasuwene ana

sandhingku.

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

......................

37 | Negesi Tembung Ian Gawe Ukara

Sawise maca teks upacara adat, saiki golekana tegese

tembung ing ngisor iki lan gawenen ukara bebas! Supaya siswa

bisa mangerteni isine teks upacara adat mau, tabel ing ngisor iki

ganepana

B. Negesi Tembung Ian Gawe Ukara

P:44

....................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

................................................................................................................

Gawenen teks deskriptif upacara adat ing daerahmu

sing kokngerteni!

C. Nulis Teks Upacara Adat

38 | Nulis Teks Upacara Adat

P:45

Upacara adat yaiku upacara tradisi kang sipate turuntemurun saka jaman biyen nganti jaman saiki ana ing

masarakat tartemtu.

Upacara adat Jawa ana maneka warna jinise, ing

antarane yaiku upacara adat kang gegayutan karo

kahuripan manungsa, upacara adat babagan gegayutan

antarane manungsa lan alam, sarta upacara adat

lembaga utawa agama.

Ruwatan dumadi saka tembung ruwat kang tegese

“bebas”, ruwatan iku upacara adat Jawa kang ancase

kanggo mbebasake wong utawa wewengkon saka

ancaman bebaya. Inti upacara ruwatan iki sajatine

wujud pandonga.

Jinise ruwatan kaperang dadi telu, yaiku ruwatan

sukerta, ruwatan lingkungan/mageri, lan ruwatan

wilayah/desa.

RINGKESAN

39 | Ringkesan

P:46

JOSS!!

JOSS!!

40 | Lembar Kerja Siswa

mulai!

Uji

kompetensi

pengayaan

mulai!

mulai!

remedial

LEMBAR KERJA SISWA

P:47

41 | Bausastra

BAUSASTRA

Adate

Ancas

Baki

Baraya

Bebendu

Bucu

Darma

Debog

Gingsir

Jejeg

Manjing

= Lumrahe, biyasane

= Tujuwan

= Tembor

= Pandherek

= Deduka

= Pendhukul

= Suci

= Batange gedhang

= Owah, pindah

= Ora dhoyong, ora owah

gingsir, tetep

= Mlebu

P:48

Ngandhut

Panembah

Pangajap

Paripurna

Paugeran

Rerangkenan

Ringkih

Sengkala

Ubarampe

Wadi

Wewengkon

= Ngandung, nggegawa

= Puja

= Kekarepan, dedonga

= Mati

= Wewaton, aturan, pathokan

= Gegandhengan

= Pawakan ora kukuh

= Cilaka

= Kaperluan

= Prakara kang ora oleh

diwedharake marang liyan

= Wilayah

BAUSASTRA

42 | Bausastra

P:49

KAPUSTAKAN

Damsar, I. (2016). Pengantar Sosiologi Perdesaan. Jakarta: KENCANA.

Kumitir, M. (2005, September 5). Dipetik Maret 21, 2022, dari

www.alangalangkumitir.wordpress.com

Nofitri, T. D. (2016). Pengembangan Prototipe Buku Cerita Anak tentang

Ruwatan dalam Konteks Pendidikan Karakter Kebangsaan.

Yogyakarta: Universitas Sanata Dharma Yogyakarta.

Priyantono, S. (2014). Marsudi Basa lan Sastra Jawa kanggo SMP/MTs

kelas IX Jilid 3. Jakarta: Penerbit Erlangga.

Sasangka, S. S. (2008). Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa. Jakarta:

Yayasan Paramalingua.

Sudarmanto. (2017). Kamus Lengkap Bahasa Jawa (Jawa-Indonesia,

Indonesia-Jawa). Semarang: Widya Karya.

Sudi Yatmana, S. S. (2010). Padha Bisa Basa Jawa 3. Semarang:

Yudhistira.

Sumarlam, E. S. (2015). Widya Adi Basa Jawi 3 kangge Kelas IX

SMP/SMPLB/MTs. Solo: PT Tiga Serangkai Pustaka Mandiri.

Sunardi, R. M. (2015). Kirtya Basa. Surabaya: Dinas Pendidikan Provinsi

Jawa Timur.

Utomo, S. S. (2002). Upacara Daur Hidup Adat Jawa. Semarang: Effhar.

43 | Kapustakan

P:50

E-modul upacara Adat Bahasa Jawa punika karakit kagem

nyekapi kabetahan piwucalan Bahasa Jawa ing pawiyatan

madya, khususipun SMP Muhammadiyah 2 Boja. E-modul punika

karacik adhedhasar Kurikulum 2013 Mata Pelajaran Muatan Lokal

Bahasa Jawa minangka muatan lokal wajib mliginipun ing

Propinsi Jawa Tengah. Sedaya perangan salebetipun e-modul

punika kaangkah sageda njangkepi kebetahan ing piwucalan

Bahasa Jawa.

Alfina Damayanti

Universitas Negeri Semarang | 2022

Create a Flipbook Now
Explore more